عرفه، روز اجابت دعا

عرفه آمد و من باز مصفّا نشدم
حاجی معتکف یوسف زهرا (س) نشدم
همه گشتند سفید و دل من هست سیاه
باز هم شکر که پیش همه رسوا نشدم

ماه ذی‌الحجه، از ماه‌های شریف است. شب نهم ذی‌الحجه از لیالی متبرکه و شب مناجات است. توبه در آن شب، مقبول و دعا مستجاب است و کسی که آن شب را به عبادت به سر آورد، اجر صدوهفتاد سال عبادت برایش در نظر گرفته می‌شود[۱].

روز نهم ذی‌الحجه، روز عرفه است و علیرغم این‌که به اسم «عید» نامیده نشده است، اما یکی از اعیاد عظیمه است. زیرا «عید» در لغت به معنی «بازگشت» است[۲].

روزی است که حق‌تعالی، بندگان خویش را به عبادت و طاعت خود فراخوانده و سفره‌ی جود و کرم و احسان خود را برایشان می‌گستراند، و شیطان در این روز، خوار و حقیر و رانده می‌شود. روایت است که حضرت امام سجاد (ع)، در روز عرفه، صدای سائلی را شنیدند که از مردم سؤال می‌نمود (درخواست می‌کرد). حضرت به او فرمودند: «وای بر تو! آیا از غیر خدا سؤال می‌کنی؟ درحالی‌که در این روز، امید می‌رود فضل خداوند شامل حال بچه‌های در شکم مادر گردد و سعید و خوشبخت شوند»[۳].

درخصوص وجه تسمیه‌ی این روز مبارک، بیانات متعددی وجود دارد که به بیان برخی از آن‌ها می‌پردازیم:

۱) امام صادق (ع) پس از بیان ماجرای فرود آمدن حضرت آدم (ع) در عرفات و همراهی نمودن جبرئیل با ایشان، فرمودند: «جبرئیل به آدم گفت: هنگامی که خورشید غروب کرد، هفت مرتبه به گناه خود اعتراف کن و هفت مرتبه نیز توبه و طلب آمرزش نما و آدم نیز چنین کرد. و چون حضرت آدم (ع) در آن‌جا به گناه خود اعتراف کرد، عرفات نامیده شد و برای فرزندان او نیز سنّت شد که در این سرزمین، به گناهان خود اعتراف کرده، از خداوند آمرزش بخواهند؛ همان‌گونه که آدم چنان کرد».[۴]

۲) گفته شده است که «عرفه»، نام کوهی است در سرزمین مکه که حاجیان، یکی از اعمال حجّ خود را در روز نهم ذی‌الحجه در آن‌جا به‌جا می‌آورند. لذا این روز را «عرفه» نامیدند[۵].

۳) جبرئیل مناسک حج را به ابراهیم خلیل‌الرحمان آموخت و وی را نسبت به عرفه آگاه ساخت، و از او خواست تا به گناهانش اعتراف کند. وجه تسمیه‌ی این روز را معرفت و شناخت مناسک و اعتراف به گناهان دانسته‌اند[۶].

یکی از اعمال این روز که مؤمنان به جای می‌آورند، خواندن دعای عرفه است. امام حسین (ع) در آخرین حجّ از عمر شریفشان، با گروهی از اهل‌بیت و فرزندان و یاران، با نهایت تذلّل و خشوع، از خیمه بیرون آمدند و در جانب چپ کوه ایستادند و روی مبارک را به سوی کعبه گردانیدند و مانند مسکین نیازمندی که غذا می‌طلبد، دست‌ها را برابر صورت خود گرفتند و دعایشان را چنین آغاز کردند: «اَلْحَمْدُ لله الَّذی لَیْسَ لِقَضآئِهِ دافِعٌ وَلا لِعَطائِهِ مانِعٌ وَلا کَصُنْعِهِ صُنْعُ صانِعٍ وَهُوَ الْجَوادُ الْواسِعُ …. ستایش مخصوص آن خدایی است که سلطان ملک وجود است و هیچ کس در عالم از قضایش خارج نخواهد شد و از عطا و بخشش او جلوگیری نمی‌کند و هیچ آفریننده‌ای، آفرینش او را ندارد و او، سخاوتمندی بی‌انتهاست»[۷].

دعای عرفه‌ی سیدالشهداء (ع) سراسر نور و عرفان پروردگار است و آمیزه‌ای از شور و شوق و محبت و معرفت به ذات پاک خداوند است. هر فرازی از این دعا، دریچه‌ای از نور توحید و عشق و محبت به خداوند را به سوی دل انسان می‌گشاید و عبارات دعا و محتوای آن، نشان می‌دهد که امام حسین (ع) در حال این دعا، دائماً از خود و عالم مادی غافل گشته و با تمام وجود، حضور و اشراف خداوند را بر تک‌تک ذرّات و موجودات عالم مشاهده می‌نماید و آن‌چه را که دیده، به زبان آورده است.

در فرازی از این دعا، امام حسین (ع) چنین عاشقانه زمزمه می‌کند:

ای آن‌که در حال بیماری تو را خواندم و مرا شفا بخشیدی؛ و در حال برهنگی خواندم، لباس پوشانیدی؛ در حال گرسنگی و تشنگی خواندم، طعامم دادی و سیرابم نمودی؛ و در ذلّت خواندم، عزیزم فرمودی؛ و در نادانی، به مقام معرفت رسانیدی؛ و در تنهایی، جمعیّتم دادی؛ غایب از اهل و وطن شدم، به وطن بازم گردانیدی؛ در فقر و بینوایی خواندم، بی‌نیازم گردانیدی؛ یاری طلبیدم، مظفّر و منصورم ساختی؛ و در حال غنا بودم، دارائی‌ام را بازنگرفتی…[۸] 

امام حسین (ع) با این دعا، روحی تازه به کالبد عرفات دمید و این نغمه‌ی خوش آسمانی و آوای دل‌انگیز ملکوتی را تا ابد در سینه‌ی سینای عرفات به یادگار گذاشت.

عرفات، محل حضور امام عصر (عج) و اولیای الهی است. محمدبن‌عثمان عَمری نایب دوم امام زمان (عج) فرموده‌اند: به خدا قسم هر سال امام زمان (عج) در مراسم حج شرکت می‌کنند، مردم را می‌بینند و می‌شناسند و مردم هم او را می‌بینند ولی نمی‌شناسند[۹].

امام عصر (عج) قطعاً در عرفات حضور دارند؛ چرا که وقوف در عرفات واجب، و از ارکان حجّ است.

آیت‌الله جوادی آملی در این مورد می‌نویسد: «از اسرار وقوف در این سرزمین آن است که، عموم مردم و گنهکاران و اولیای الهی ارتباط پیدا کنند و به برکت حضور آنان، مشمول رحمت الهی قرار گیرند، همان‌طور که در سیر نزول، اولیای الهی واسطه‌ی فیض هستند، در قوس صعود نیز، اینان واسطه‌ی ترقّی و کمال انسان هستند. وجود مبارک حضرت بقیهالله (عج) هر سال در مراسم حج و به‌ویژه در عرفات و منا حضور دارند»[۱۰].

عرفات، راه میان‌بری است برای بازگشت به حق و شناخت صاحب حق، روزی که درهای آسمان، برای پذیرش تضرّع‌های عاشقانه‌ی بندگان ذات اقدس اله گشوده می‌شود و پروردگار جهانیان، خواهان بازگشت اشرف مخلوقاتش به بارگاه امّتش است. و در این روز باید بالاترین دعا، فرج مولایمان صاحب‌الزمان باشد؛ کسی که به واسطه‌ی او، خداوند گناهان را می‌زداید و رحمت را فرو می‌فرستد. به امید ظهور سراسر نور تنها منجی عالم بشریّت…

– پی نوشت :

[۱] کلیات مفاتیح‌الجنان، تألیف ثقهالمحدثین، مرحوم شیخ عباس قمی (ره)، مترجم مرحوم استاد مهدی الهی قمشه‌ای، انتشارات فاطمه‌الزهرا (س)، قم، ص ۵۱۱٫

[۲] هرچه باز آید از اندوه و بیماری و غم و اندیشه و مانند آن. (فرهنگ لغت دهخدا).

[۳] کلیات مفاتیح‌الجنان، تألیف مرحوم شیخ عباس قمی، ترجمه الهی قمشه‌ای،  ص ۵۲۲٫

[۴] مستدرک، ج۱۰،  ص ۱۴٫

[۵] مجمع‌‎البحرین، ج۵، ص۹۵، فخرالدین طریحی، المکتبه المرتضویه لاحیاء آثار الجعفریه.

[۶] همان.

[۷] مفاتیح‌الجنان شیخ عباس قمی،  ص ۴۹۲٫

[۸] همان، صص ۵۰۳ و ۵۰۴

[۹] من لایحضره‌الفقیه، ج۲، ص ۵۲۰٫

[۱۰] صهبای حج، ص ۴۳۳ و ۴۳۴