وقتی انسان آینده را روشن ببیند، سعی میکند به سمت آن رفته و آن را نزدیک و نزدیکتر کند. زیرا انتظار، به جامعه هویت میبخشد. جامعهی منتظر دارای شاخصههایی است که مهمترین آنها همراستا بودن کلیهی فعالیتهای آن با قرآن کریم و سنّت رسول خدا (ص) است.
در اینجا چند شاخصهی کلی آن جامعه را مطرح میکنیم:
- انتظار پویا و سازنده: انتظار سازنده و پویا، تحرکبخش و تعهدآور بوده و همان انتظار راستینی است که در روایات، آن را بافضیلتترین عبادت و برترین جهاد امت پیامبر(ص) دانستهاند، لازمهی انتظار، آمادهسازی خود است. کسی منتظر واقعی آن حضرت است که علاوه بر خودسازی به دیگرسازی هم بپردازد تا از این طریق، زمینهی ظهور آن حضرت را فراهم کند. پس جامعهی منتظر باید در زمینهی خواستها و هدفهای امام خود حرکت کرده و برای ظهور آن یگانهی عصر، زمینهسازی نماید.
- صبر و پایداری: یکی از ویژگیهای جامعهی منتظر، صبر و استقامت است. امروزه هستند کسانی که به دلایل واهی، وجود امام را انکار کرده و در این راه، منتظران آن حضرت را اذیت و آزار نموده و موانعی را برای آنها ایجاد میکنند. لازم است منتظران حضرتش در این دوران، بیش از هر زمان دیگری در برابر این مشکلات و سختیها شکیبایی کنند. عبدالرحمنبنسلیط گوید امام حسین(ع) فرمودند: «… اِنَّ الصَّابِرَ فِی غَیْبَتِهِ عَلَی الْاَذَی وَ التَّکْذِیبِ بِمَنْزِلَهِ الْمُجَاهِدِ بِالسَّیْفِ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ[۱]؛… بدانید کسی که در دوران غیبت او (مهدی(عج)) بر آزار و تکذیب صابر باشد، مانند مجاهدی است که با شمشیر پیش روی رسول خدا (ص) مجاهده کرده است».
- دعا و تضرّع به درگاه الهی: دورهی غیبت، دورهی فتنهها و خطرها و انحرافات است. منتظران امام غائب (عج) باید در تمام فراز و نشیبهای عصر غیبت، هم نگهبان عقاید خود باشند و هم مراقب رفتارهای خود که مبادا از چارچوب پیروی از امام، بیرون رفته و گرفتار دامهای شیاطین شوند. یکی از مهمترین دستاویزها، دعا و ارتباط با خدا و ارتباط با امام است. پس یکی از خصوصیات جامعهی منتظر، دعا برای حفظ ایمان و دعا برای تعجیل در فرج حضرت (عج) است. باید بدانیم که شبههافکنیهای دشمنان و تلاشهای آنها علیه مذهب تشیّع، روز به روز در حال افزایش است و چه بسیارند افرادی که از اعتقاد خود برگشته و منحرف شدهاند. بر ماست که با دعا و تضرّع به درگاه احدیّت، از او بخواهیم تا ما را از این انحرافات در پناه خویش حفظ فرماید. عبداللهبنسنان از امام صادق (ع) روایت کند که فرمودند: «به زودی، شبههای به شما خواهد رسید و شما بدون راهنما و امامی هدایتکننده باقی خواهید ماند. از آن شبهه کسی نجات پیدا نمیکند مگر آن کس که دعای غریق را بخواند». راوی پرسید: دعای غریق چگونه است؟ امام فرمودند: «میخوانی: یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَى دِینِکَ[۲]؛ ای خدا، ای مهربان! ای بخشنده! ای دگرگونکنندهی قلبها! قلب مرا با دین خود (و پیروی از آن) ثابت بدار». در اینجا، امام به ما میآموزند که برای ثبات قدم و استواری بر دین خدا، باید دعا کرد و این نشاندهندهی جایگاه رفیع دعاست.
- گسترش امر به معروف و نهی از منکر: یکی از وظایف مهم مردم در دوران غیبت، داشتن روحیهی اصلاحگری در سطح جامعه است. هر فردی باید بکوشد علاوه بر خودسازی، در راه اصلاح و ساختن افراد دیگر هم تلاش کند تا جامعه و افراد، آمادهی پذیرش حکومت اسلامی شوند. فرامین الهی با توجه داشتن به امر به معروف و نهیازمنکر برقرار میماند و جامعهی دینی از انحراف رهایی مییابد. جامعهی منتظر نمیتواند در برابر این امر، بیاعتنا باشد. حضرت مهدی(عج)، در عصر ظهور، خود، بزرگترین آمر به معروف و ناهی از منکر هستند. پس به طور قطع میتوان گفت، خشنودی حضرت مهدی(عج) در آن است که به معروف عمل شود و از منکر نهی گردد. پیامبر گرامی اسلام(ص) میفرمایند: «إذا لَم یَأمُروا بِمَعروفٍ وَلَم یَنهَوا عَن مُنکَرٍ وَلَم یَتَّبِعوا الأخیارَ مِن أهلِ بَیتى، سَلَّطَ اللّهُ عَلَیهِم شِرارَهُم، فَیَدعوا عِندَ ذلِکَ خِیارُهُم فَلا یَستَجابُ لَهُم[۳]؛ هرگاه (مردم) امر به معروف و نهی از منکر نکنند و از نیکان خاندان من پیروی ننمایند، خداوند بَدانِ آنها را، بر ایشان مسلط گرداند و در این هنگام نیکانشان دعا کنند و دعایشان مستجاب نشود». ایشان در جایی دیگر میفرمایند: «لَا یَزَالُ النَّاسُ بِخَیْرٍ مَا أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ فَإِذَا لَمْ یَفْعَلُوا ذَلِکَ نُزِعَتْ عَنْهُمُ الْبَرَکَاتُ وَ سُلِّطَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ نَاصِرٌ فِی الْأَرْضِ وَ لَا فِی السَّمَاءِ[۴]؛ مردم تا زمانی که امر به معروف و نهیازمنکر کنند و در کارهای نیک همیاری نمایند، در خیر و خوبی خواهند بود اما هرگاه چنین نکنند، برکات از آنها بازگرفته میشود و عدهای از آنان بر عدهی دیگر سلطه پیدا کنند و دیگر نه در زمین برایشان یاوری باشد و نه در آسمان».
پس اگر همهی منتظران حضرت (عج) خود را موظف به اجرای امربهمعروف و نهیازمنکر در جامعهی اسلامی بدانند، قدمهای اولیه برای نیل به ظهور حضرت، برداشته خواهد شد.
- تلاش برای برقراری حکومت عدلگستر: از دیگر ویژگیهای جامعهی منتظر، گسترش عدل است. جامعهی منتظر باید عدالتمحور باشد تا آیینهی تمامنمای حکومت منجی دادگستر گردد. چرا که مهمترین رهآورد قیام و انقلاب جهانی حضرت مهدی(عج)، پر شدن جهان از عدالت و دادگری است. عدالت در تمام سطوح به صورت یک جریان جاری در تمام مویرگهای اجتماع به حرکت درمیآید و هیچ جایی نمیماند مگر اینکه عدالت در آن حاکم شود. امام صادق (ع) میفرمایند: «أَمَا وَ اَللَّهِ لَیَدْخُلَنَّ عَلَیْهِمْ عَدْلُهُ جَوْفَ بُیُوتِهِمْ کَمَا یَدْخُلُ اَلْحَرُّ وَ اَلْقُرُّ[۵]؛ به خدا قسم! (مهدی) عدالت را در درون خانههای مردم خواهد برد؛ آنچنان که سرما و گرما داخل خانهها نفوذ میکند».
پس جامعهای که در انتظار تحقق عدل و داد است، خود باید مؤید عدل و عامل آن در اجتماع باشد تا آیینهی تمامنمای حکومت منجی دادگستر گردد.
- حفظ پیوند قلبی با امام عصر (عج): حفظ و تقویت پیوند قلبی با امام و تجدید عهد و پیمان با ایشان، یکی از وظایف مهمی است که هر شیعهی منتظر در عصر غیبت بر عهده دارد. در عصر غیبت، باید از دستورات ائمهی معصومین(ع) پیروی کرده و راه را آنچنان که آن بزرگواران ترسیم کردهاند، بپیمایند. جابر جعفی از امام باقر(ع) روایت کند که فرمودند:«یَأْتِی عَلَى اَلنَّاسِ زَمَانٌ یَغِیبُ عَنْهُمْ إِمَامُهُمْ فَیَا طُوبَى لِلثَّابِتِینَ عَلَى أَمْرِنَا فِی ذَلِکَ اَلزَّمَانِ إِنَّ أَدْنَى مَا یَکُونُ لَهُمْ مِنَ اَلثَّوَابِ أَنْ یُنَادِیَهُمُ اَلْبَارِئُ جَلَّ جَلاَلُهُ فَیَقُولَ عبیدی وَ إِمَائِی آمَنْتُمْ بِسِرِّی وَ صَدَّقْتُمْ بِغَیْبِی فَأَبْشِرُوا بِحُسْنِ اَلثَّوَابِ مِنِّی فَأَنْتُمْ عِبَادِی وَ إِمَائِی حَقّاً مِنْکُمْ أَتَقَبَّلُ وَ عَنْکُمْ أَعْفُو وَ لَکُمْ أَغْفِرُ وَ بِکُمْ أَسْقِی عِبَادِیَ اَلْغَیْثَ وَ أَدْفَعُ عَنْهُمُ اَلْبَلاَءَ وَ لَوْلاَکُمْ لَأَنْزَلْتُ عَلَیهم عَذابی[۶]؛ زمانی بر مردم آید که امامشان غیبت کند و خوشا بر حال کسانی که در آن زمان بر امر ما ثابت بمانند، کمترین ثوابی که برای آنها خواهد بود این است که باریتعالی به آنها ندا کرده و فرماید: ای بندگان من! به نهان من ایمان آوردید و غیب مرا تصدیق کردید، پس به ثواب نیکوی خود، شما را مژده میدهم، و شما بندگان حقیقی من هستید، از شما میپذیرم و از شما درمیگذرم و برای شما میبخشم و به واسطهی شما باران را بر بندگانم میبارم و بلا را از آنها برمیگردانم، و اگر شما نبودید، بر آنها عذاب میفرستادم…».
ثابت ثمالی، از امام سجاد(ع) روایت کند که فرمودند: «… إِنَّ لِلقائِم مِنَّا غَیبَتَین… و أَمّا الأُخری فَیَطُولُ أَمَدُهَا حَتّی یَرجَعَ عَن هذَا الأَمرِ أَکثَرُ مَن یَقُولُ بِهِ فَلَا یَثبُتُ عَلَیهِ إِلَّا مَن قَوِیَ یَقِینُهُ وَ صَحَّته مَعرِفَتُهُ وَ لَم یَجِد فِی نَفسِهِ حَرَجاً مِمّا قَضَینَا وَ سَلَّمَ لَنا أهلَ البَیتِ[۷]؛ برای قائم(عج) ما، دو غیبت است که یکی از دیگری، طولانیتر است … و اما غیبت دیگر طولانی میشود تا به غایتی که بیشتر معتقدین به آن امام، از این امر بازگردند و بر آن ثابت نمانند مگر کسی که ایمانش قوی و شناختش درست باشد و قلباً پذیرش احکام ما برایش سخت نباشد و تسلیم ما اهلبیت باشد». از این حدیث استفاده میشود که تسلیم بودن در برابر اهلبیتD، شرط ثبات قدم و استواری در ولایت است.
- اتحاد و همدلی: یکپارچگی و اتحاد شیعیان و پایبندی به عهدشان با امام زمان(عج)، مهمترین چیزی است که در عصر غیبت باید به آن توجه شود. هر گونه اخلال در صفوف منتظران، با وظایف دینی آنها در تضاد بوده و به نوعی، کمک به دشمنان میباشد. امام مهدی(عج) در توقیع معروف خود به شیخ مفید (ره) میفرمایند: «وَ لَوْ أَنَّ أَشْیاعَنَا وَفَّقَهُمْ اللَّهُ لِطَاعَتِهِ عَلَی اجْتِمَاعٍ مِنَ الْقُلُوبِ فِی الْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ عَلَیهِمْ لَمَا تَأَخَّرَ عَنْهُمُ الْیمْنُ بِلِقَائِنَا وَ لَتَعَجَّلَتْ لَهُمُ السَّعَادَهُ بِمُشَاهَدَتِنَا عَلَی حَقِّ الْمَعْرِفَهِ وَ صِدْقِهَا مِنْهُمْ…[۸]؛ اگر شیعیان ما که خداوند به اطاعت خویش موفقشان دارد، در وفا به پیمانی که با ما دارند یکپارچه میشدند، هرگز از میمنت ملاقات ما محروم نشده و ظهور ما به تأخیر نمیافتاد و البته سعادت حضور با معرفت حقیقی در محضر ما هر چه زودتر نصیبشان میشد».
پس باید بدانیم جامعهی منتظر، باید توحیدمحور بوده، به نبوّت و معاد و ولایت فقیه، توجه خاص داشته، امر به معروف و نهیازمنکر را اجرا کرده، صبور و امیدوار باشد و برای ایجاد حکومت امام، لحظهشماری کند.
- اطاعت از نایبان امام: عصر غیبت، دوران پنهانزیستی امام و عدم دسترسی به ایشان است. در این صورت برای اخذ احکام و تعالیم دینی و عمل به وظایف و تکالیف سیاسی، اجتماعی و عقیدتی باید به نایبان عام آن حضرت مراجعه کرد و به ولایت و رهبری آنان گردن نهاد. فقهاء و علماء در دوران غیبت، پناهگاه و مرجع و راهنمای امّت و حافظ و نگهبان شریعت بوده و به عنوان راهبران جامعه و هادیان امّت، محل رجوع مردم هستند و احکام دینی را با اجتهاد و تفقه خود، به آنان ابلاغ مینمایند. امام صادق(ع) میفرمایند: «عُلَمَاءُ شِیعَتِنَا مُرَابِطُونَ فِی اَلثَّغْرِ اَلَّذِی یَلِی إِبْلِیسُ وَ عَفَارِیتُهُ یَمْنَعُونَهُمْ عَنِ اَلْخُرُوجِ عَلَى ضُعَفَاءِ شِیعَتِنَا وَ عَنْ أَنْ یَتَسَلَّطَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ وَ شِیعَتُهُ اَلنَّوَاصِبُ[۹]؛ علمای شیعهی ما، همچون مرزداران، مانع یورش شیاطین به شیعیان ناتوان شده، و جلوی غلبهی ناصبان شیطانصفت را میگیرند».
[۱] کمالالدین و تمامالنعمه، ج۱، ب۳۰، ص۵۸۴، ح۳
[۲] همان، ج۲، ب۳۳، ص۳۰، ح۵۰
[۳] میزان الحکمه، ج۷، ص۳۳۲، ح۱۲۸۵۰، به نقل از امالی شیخ صدوق.
[۴] همان، ص۳۳۳، ح۱۲۸۵۶ به نقل از مشکاه الأنوار
[۵] اثباتالهداه، ج۷، ص۸۶، ح۵۲۹
[۶] کمالالدین و تمامالنعمه، ج۱، ب۳۲، ح۱۵، صص۶۰۳ – ۶۰۲
[۷] همان، ب ۳۱، ح۷، صص ۵۹۳ – ۵۹۲
[۸] بحارالأنوار، ج۵۳، ص۱۷۷، ح۸
[۹] احتجاج، طبرسی، ج۱، ص ۹، ح ۷
